İçindekiler

ÖZET

ETİK İLKELER

BİLİM ETİĞİNDE TEMEL İLKE

ÖĞRETİM ELEMANLARI İÇİN ETİK İLKELER VE SORUMLULUKLAR

ÖĞRENCİLER İÇİN ETİK İLKELER, SORUMLULUKLAR

SONUÇ

KAYNAKÇA

ÖZET

Günümüz modern yönetimlerinin en temel sorunlarından birisi toplumsal yararı artırabilecek yöntem ve teknikleri geliştirmektir. Ancak, toplumsal yararı artırabilecek yöntem ve teknikler bazı koşulların sağlanmasını gerektirmektedir.Çünkü kurumlarda temel unsur kurumsal değerleri benimsemiş insan unsurudur. Ayrıca bir kurumun etkili ve verimli olabilmesi için personelin görev davranışlarını kurum normları çerçevesinde düzenlemeleri gerekmektedir. Kurum normlarının en etkilisi ise personelin etik amacı ve ahlaki yükümlülükleridir. Yükseköğretim kurumları; akademik personel, öğrenciler ve idari personelden oluşan üç temel paydaş grubunun yoğun bir etkileşim içinde oldukları yerlerdir. Akademik ortamlarda, aynı paydaş grubundan veya farklı gruplardan bireylerin birbirleriyle olan ilişkilerinde yüksek etik standartlara uyulması beklenir. Bu çalışmada, yükseköğretim kurumlarında eğiten, eğitilen veya çalışan bireylerin etkileşimine uygulanabilecek etik ilkeler, sorumluluklar ve davranış kuralları derlenmiştir.

Etik doğru davranışlarda bulunmak, doğru bir insan olmak, ve değerler hakkında düşünme pratiğidir.

Etik farklı disiplinlerdeki pek çok konuyu ve tartışmayı kapsamaktadır. Antropoloji,ekonomi,politika(siyaset),sosyoloji,hukuk,kriminoloji,psikoloji,bi-yoloji, ekoloji gibi daha pek çok alanda devam eden etik tartışmalar bu alanlara temel teşkil etmektedir. Etik evrensel değerleri konu edindiği için insanın bütün pratiklerini içerebilen yargılar ve doğrularla ilgilenir. İyi, kötü, doğru, yanlış, adalet, suç, değer, erdem, vicdan, gibi kavramları temel alan etik farklı alt dallara ayrılmaktadır.

Her ne kadar etik anlayışının tam olarak ne zaman başladığı bilinmese de Dünya’nın farklı yerlerinde birçok farklı toplulukta çok eski çağlardan beri ahlaki anlayışının var olduğu bilinmektedir. Dinler târihi, felsefe tarihiyle antropolojik ve arkeolojik bulgular bunu kanıtlar nitelikte ilgiye dayalıdır.

Gerçekte etik, bilimsel ve akademik yaşamın en önemli temel taşlarından birisi olarak ilgilenilmesi,incelenmesi,dikkate alınması ve öğretilmesi gereken bir kavram olmalıdır. (Ruacan, Ş.)

“Etik”le ilgili gördüğümüz yeni bir gelişme de, bütün kültürlere saygı talebinin ve postmodernizmin norm sorunlarına relativist yaklaşımının -”her şey olur” (anything goes) ilkesinin- yarattığı kargaşa karşısında, bazı çevrelerde “evrensel bir etik” veya “evrenselleştirilebilir bir etik” ya da “global bir etik” geliştirme girişimleridir. Etikle ilgili bu girişimlerde çeşitli epistemolojik karıştırmalar dikkat çekiyor. Bu karıştırmalar da etiği bugün gündeme getiren ihtiyaçlara cevap verebilecek şekilde geliştirilmesine engel oluyor. Bu nedenle, etik teriminin anlamca açıklığa kavuşturulması ve ‘etik’ sözcüğüne bugün yüklenen farklı kavramsal içeriklerin ayırdedilmesi, yalnızca etiğin teorik geliştirilmesinde ilk adım olarak değil, aynı zamanda özel, kamusal ve meslek yaşamımızda adım başında karşılaştığımız etik problemler karşısında doğru ya da değerli eylemde bulunabilmek için zorunlu görünüyor. Etik değer koruyarak yaşayabilmek ve mesleğimizi etik değer koruyarak yapabilmek için, normlardan ziyade etik değerin ve etik değerlerin felsefî bilgisine dayanan felsefî bir eğitime ihtiyaç vardır. Çünkü böyle bir eğitim, yüz yüze geldiğimiz durumlarda, insan onurunun nerede tehlikede olduğunu gören bir göz kazanmamıza yardımcı olabiliyor. Platon’un diyaloglarındaki Sokrates’in “hiç kimse isteyerek kötü olmaz” kabulüne ve erdem ile erdemlerin bilgisine olan ihtiyacı ısrarla vurgulamasına daha çok kulak vermemiz yararlı olur. Bu da, genel olarak eğitimde ve meslekî eğitimde felsefî etik eğitimine daha önemli bir yer vermemiz gerektiği anlamına geliyor.(Kuçuradi,2003)

ETİK İLKELER

Etik ilkeler evrenseldir ve her ülkede geçerliliği olan kurallardır. 
Profesyonel davranış standartlarını, gelenek, alışkanlık, karakter, ahlak gibi kavramları içerir ve kısaca genel ahlak olarak tanımlanır. Dürüstlük, doğruluk, yardımseverlik, adaletli olmak, sadakat, tarafsızlık, doğruluk, hırsızlık yapmamak, cana kıymamak, dedikodu etmemek, görevini en iyi şekilde yapmak gibi dünyanın her yerinde erdem sayılan ahlaki değerlerden oluşur. Tutum ve davranışların iyi ya da kötü yönden değerlendirilmesi olarak da kullanılır.(Kalaycıoğlu ,2016)

Türkiye’deki üniversitelerde, genel olarak, etik kurul yönergeleri bulunmakla birlikte, bunların büyük bir çoğunluğu “bilimsel araştırmalarda ve yayınlarda uyulması gereken etik kurallar” üzerinde yoğunlaşmıştır. Ayrıca, akademik toplumu oluşturan öğretim elemanları, öğrenciler, idari ve yardımcı personel gibi paydaşlar ile ilgili bazı etik davranış kuralları da ilgili gruplara ait “disiplin, suç ve ceza” yasaları, tüzükleri veya yönetmeliklerinde, yalnızca suç sayılan davranışları tanımladıkları için, dolaylı olarak bulunmaktadır. Söz konusu yasal kurallarda yer almayan konular, genellikle, yerleşmiş akademik gelenekler ve nezaket kuralları çerçevesinde değerlendirilmektedir. Aslında, büyük ölçüde bireylerin bilgi, görgü ve deneyimine dayalı öznel yorumlar ve yargılarla değerlendirilen bu hususların; nesnel, çağdaş ve evrensel ilke ve kurallara uygun olarak ele alınması gerekmektedir. Bu çalışma; öğretim elemanları, öğrenciler ve idari personel arasındaki ilişkilerin yoğun olarak yaşandığı akademik ortamlarda uygulanabilecek etik ilkeler ve davranış kurallarının çeşitli kaynaklardan derlenmesiyle oluşturulmuştur.

BİLİM ETİĞİNDE TEMEL İLKE

Temel görevlerinin başında bilim üretmek ve öğretmek gelen yüksek öğretim kurumlarında, etik konusunda önceliğin “Bilim Etiğinde Temel İlkeler” olması kaçınılmaz bir zorunluluktur. Bu ilkeler Türkiye Bilimler Akademisi’nin (TÜBA) 14.12.2001 tarihli “Bilim Etiği Konusunda Basın Duyurusu”na esas teşkil etmiştir (TÜBA Bilim Etiği Komitesi, 2002).

  • Gerçeğe Uygunluk “Veriler, sadece bilimsel yöntemlerle yürütülen gerçek deney ve gözlemlerden elde edilir. Verilerin değerlendirilmesinde, yorumların ve kuramsal sonuçların elde edilmesinde bilimsel yöntemler dışına çıkılmaz. Bu yöntemlerle varılan sonuçlar saptırılamaz; elde edilmemiş sonuçlar araştırma sonuçları imiş gibi gösterilemez” (TÜBA Bilim Etiği Komitesi, 2002).
  • Bilimsel Araştırmanın Zarar Vermemesi “Araştırmanın deneklere zarar vermemesi, deneklerin olası riskler konusunda açık şekilde bilgilendirilmesi ve deneye katılım kararının etki ve baskı olmaksızın özgürce alınması gerekir. Deneyin deneklere, deneyi yapanlara, çevreye ve insan sağlığına zarar vermemesi elzemdir. Hayvanlar üzerinde yapılan çalışmalarda deney hayvanının gereksiz yere zarar ve acı görmemesi gözetilmelidir” (TÜBA Bilim Etiği Komitesi, 2002).
  • Sorumluluk ve Haklar “Bilim insanları araştırma sonuçları ile ilgili olarak toplumu bilgilendirmek, olası zararlı uygulamalar konusunda uyarmakla yükümlüdürler. Kendi vicdani kanaatlerine göre zararlı sonuçlara ve onaylamadıkları uygulamalara yol açabilecek araştırmalara katılmamak bilim insanlarının hakkıdır” (TÜBA Bilim Etiği Komitesi, 2002).
  • Yazarlar “Araştırma sonuçları araştırmayı yapanların tümünün isimleriyle yayınlanır. Araştırmanın tasarlanması, planlanması, yürütülmesi ve yayına hazırlanması aşamalarında etkin katkıda bulunmamış kişilerin isimleri yazar isimleri arasına katılamaz” (TÜBA Bilim Etiği Komitesi, 2002).
  • Kaynak Gösterme ve Alıntılar “Bilimsel yayınlarda ya da genel kamuoyuna dönük olarak yayınlanan her türlü makale, derleme, kitap ve benzeri yayınlarda daha önce yayınlanmış veya yayınlanmamış bir çalışmadan yararlanılırken, o çalışma bilimsel yayın kurallarına uygun biçimde kaynak olarak gösterilmelidir. Evrensel olarak tanınan bilim kuramları, matematik teoremleri ve ispatları gibi önermeler dışında, hiçbir yapıt tümüyle ya da bir bölümü ile izin alınmadan ve asıl kaynak gösterilmeden çeviri veya özgün şekliyle yayınlanamaz” (TÜBA Bilim Etiği Komitesi, 2002).
  • Bilim İnsanı ve Akademik Etkinliklerde Etik “Bilim insanı, akademik yaşamının bütün evrelerinde ve öğretim, yönetim ve akademik değerlendirmelere ilişkin görevlerde bilimsel liyakati temel ölçüt olarak kabul eder, etik kurallarının dışına çıkmaz ve bu kuralların dışına çıkılmasına göz yummaz. Eğitimin eksik verilmesi, kopyacılık, akademik ilerleme ve ödül jürilerinde bilimsel liyakat ölçütlerinin dışına çıkmak, kişileri kayırmak ve benzeri davranışlar kabul edilemez” (TÜBA Bilim Etiği Komitesi, 2002).

ÖĞRETİM ELEMANLARI İÇİN ETİK İLKELER VE SORUMLULUKLAR

Üniversite’nin kadrosunda bulunan tüm öğretim elemanları, aşağıdaki ilkelere ve davranış kurallarına uymayı kabul ederler. Ayrıca, kadrosu başka üniversitelerde veya kurumlarda olup da Üniversite’de ders veren veya geçici olarak görevlendirilen öğretim elemanları da, görevleri süresince, bu ilkelere ve davranış kurallarına uymayı kabul etmiş sayılırlar.

  • Öğrencilere Karşı Sorumluluklar Etik İlkeler

Öğretim elemanları; her öğrenciye, toplumun saygıdeğer ve etkili bir üyesi olarak, kendi potansiyelinin farkına varması ve bu potansiyelini gerçekleştirmesinde ona yardım etmek için çaba göstermelidirler (NEA, 2011). “Öğretim elemanları, öğrencilerinin serbestçe öğrenmelerini destekleyeceklerdir. Öğrencilere, kendi disiplinlerinin en yüksek bilimsel ve etik standartlarını sergileyeceklerdir. Öğrencilere bireyler olarak saygı gösterecekler, düşünsel (entelektüel) rehber ve danışman olarak kendi asıl görevlerine sadık kalacaklardır. Öğretim elemanları, dürüst akademik uygulamaların gelişmesini ve öğrencileri değerlendirmelerinde her bir öğrencinin gerçek liyakatinin yansıtılmasını sağlamak için mantıklı her türlü çabayı göstereceklerdir. Öğretim elemanları, öğrencileriyle aralarındaki ilişkinin güvene dayanan doğasına saygı göstereceklerdir. Öğrencilerin, ne şekilde olursa olsun şahsi amaçla kullanılmasını, taciz edilmesini ya da ayrımcılığa maruz bırakılmasını önleyeceklerdir. Onlardan aldıkları önemli akademik ve bilimsel yardımı belirteceklerdir. Öğrencilerin akademik özgürlüğünü koruyacaklardır” (AAUP, 2011).

  • Meslektaşlarına Karşı Sorumlulukları Etik İlkeler

“Öğretim elemanlarının meslektaşlarına karşı, bilimsel bir topluluğun üyeleri olmalarından kaynaklanan, yükümlülükleri vardır. Öğretim elemanları; meslektaşlarına karşı ayrım yapmazlar ve onları taciz etmezler; eleştirilerinde ve fikir alışverişlerinde, başkalarının görüşlerine gereken saygıyı gösterirler; kendilerininkinden farklı bulgulara ve sonuçlara yol açsa bile, meslektaşlarının özgürce sorgulamasına saygı gösterirler ve onu savunurlar; akademik sorumluluklarının bilincinde olarak, meslektaşları hakkında verecekleri profesyonel karalarında veya yargılarında nesnel olmak için çaba gösterirler; kurumlarının idaresinde kendi paylarına düşen akademik sorumluluğu yüklenirler” (AAUP, 2011 & Saddleback College, 2011).

  • Kendi Disiplinlerine Karşı Sorumlulukları Etik İlke

“Bilginin geliştirilmesinin değeri ve saygınlığının derin inancıyla hareket eden öğretim elemanları, kendilerine yüklenen özel sorumluluğun bilincindedir. Kendi alanlarına karşı olan birincil sorumlulukları, gerçeği aramak ve onu anladıkları şekilde ifade etmektir. Bu amaçla, öğretim elemanları enerjilerini bilimsel yetkinliklerinin gelişmesine ve iyileşmesine adarlar. Bilginin kullanılması, geliştirilmesi ve aktarılmasında eleştirel bir şekilde kendini disiplin altına almak ve yargıda bulunma (muhakeme yapmak) yükümlülüğünü kabul ederler. Düşünsel olarak dürüstçe davranırlar. Öğretim elemanlarının her ne kadar ek uğraşları olabilirse de, bunlar sorgulama özgürlüğünü ciddi olarak engelleyemez ve ondan ödün verilmesine neden olamaz” (AAUP, 2011).

  • Üniversiteye Karşı Sorumlulukları Etik İlke

“Öğretim elemanları, akademik bir kuruluşun üyeleri olarak, her şeyden önce etkin bir öğretmen ve bilim insanı olmak için çaba gösterirler. Öğretim elemanları, akademik özgürlükle çelişmedikçe, kurumlarının belirtilen kurallarına uyarlarsa da eleştirme ve düzeltme (iyileştirme) isteme haklarını korurlar. Öğretim elemanları, kurumları dışında yaptıkları işin niceliği ve niteliğinin belirlenmesinde, kurum içindeki konumlarını göz önünde bulundururlar. Hizmetlerine ara veya son vermeyi göz önünde bulundururlarken, kararlarının kurumun programı üzerindeki etkisinin bilinciyle, niyetleri hakkında zamanında bilgilendirme yaparlar” (AAUP, 2011). Üniversite öğretim elemanları, işlerini kaybetme tehlikesine ve korkusuna maruz kalmaksızın, bilinenleri sorgulama ve farklı görüşlere sahip olma hakkına sahiptir (Aydın, 2002).

  • Topluma Karşı Sorumlulukları Etik İlke

“Toplumun üyeleri olarak, öğretim elemanlarının diğer vatandaşlar gibi hakları ve yükümlülükleri vardır. Öğretim elemanları, bu yükümlülüklerinin önceliğini öğrencilerine, meslektaşlarına, kendi disiplinlerine ve kurumlarına olan sorumlulukları ışığında değerlendirirler. Birey olarak konuşurken veya davranırken; bölümleri, fakülteleri veya üniversiteleri adına konuştukları izlenimini vermekten kaçınırlar. Sağlığı ve bütünlüğü için özgürlüğe muhtaç olan bir meslekte çalışan yurttaşlar olarak, öğretim elemanlarının, özgür araştırma koşullarını geliştirmek ve toplumun akademik özgürlüğü kavramasını daha ileri götürmek konusunda özel yükümlülükleri vardır” (AAUP, 2011).

  • Mesleki Etik Kuralları

Öğretim elemanları; yukarıda sunulan etik ilkeler ve davranış kurallarına ek olarak, üyesi oldukları meslek odaları, örgütleri ya da derneklerinin etik kurallarına uygun hareket etmek zorundadırlar.

ÖĞRENCİLER İÇİN ETİK İLKELER, SORUMLULUKLAR

Üniversite’de kayıtlı olarak eğitim gören tüm öğrenciler aşağıdaki ilkelere ve davranış kurallarına uymayı kabul ederler. Ayrıca, kaydı başka yükseköğretim kurumlarında olup da geçici olarak bu Üniversite’de eğitim gören öğrenciler de bu ilkelere ve davranış kurallarına uymayı kabul etmiş sayılırlar.

  • Akademik Etiğe Aykırı Davranışlar

Sınav, ödev, proje, rapor, diploma çalışması, bitirme ödevi, tez vb. gibi her türlü sınama, bilgi veya yeterlik ölçme etkinliklerinde kopya çekmek veya vermek.

Başkası yerine sınava girmek veya kendi yerine başkasını sınava sokmak.

Bireysel olarak hazırlanması gereken bir çalışmayı başkalarına hazırlatmak veya başkası için hazırlamak.

Daha önce aynı ya da başka bir derste değerlendirilmiş bir çalışmanın aynısını veya çok benzerini, almakta olduğu dersin sorumlusunun iznini almadan, tekrar not almak için sunmak

Üniversite bünyesinde sürdürülen her türlü eğitim-öğretim, araştırma, kültür, sanat ve spor etkinliklerini veya sosyal hizmetleri engellemek.

  • Öğretim Elemanlarına Karşı Davranış Kuralları

Öğrenciler; ırkı, anadili, dini, cinsiyeti, milliyeti, medeni hali, siyasi görüşleri, dini inançları, cinsel yönelimi, ailesi, sosyal veya kültürel geçmişi, etnik kökeni ya da fiziksel engeli nedeniyle, herhangi bir öğretim elemanına karşı ayrımcılık yapmamalıdırlar.

Öğrenciler, öğretim elemanlarını değerlendirirken adil, dürüst ve nesnel olmalıdırlar.

Öğrenciler, öğretim elemanlarını kasıtlı olarak mahcubiyet içinde bırakmamalı veya aşağılamamalıdırlar.

Öğrenciler, öğretim elemanlarının profesyonel kararlarını ve davranışlarını etkileyebilecek ya da etkileme görüntüsü verebilecek herhangi bir hediyeyi veya ikramı öğretim elemanlarına sunmamalıdırlar.

  • Diğer Öğrencilere Karşı Davranış Kuralları

Öğrenciler, diğer öğrencilere karşı ırk, anadil, din, cinsiyet, milliyet, medeni hal, siyasal görüş, dini inanç, cinsel yönelim, aile, sosyal veya kültürel geçmiş, etnik köken, fiziksel engellilik gibi sebeplerle ya da keyfi ve kişisel nedenle ayrımcılık yapamazlar.

Tüm öğrenciler, ister aynı birimden isterse de farklı birimlerden olsun, birbirlerine karşı saygılı ve adil davranacaklar, saygın hareket edecekler ve birbirleriyle olan her türlü ilişkilerinde kendilerine hâkim olacaklardır.

Öğrenciler, kendi tavırlarını veya görüşlerini desteklemek için diğer öğrencilerin görüş veya tavırlarını, bilerek, yanlış bir şekilde aktaramazlar.

  • Bölüme, Fakülteye ve Üniversiteye Karşı Sorumlulukları

Öğrenciler; bölümün, fakültenin veya üniversitenin eğitim-öğretim işlerinin düzgün yürütülmesiyle ilgili kurallara uymak ve bununla ilgili bilgileri izlemek ve öğrenmek sorumluluğunu yüklenirler.

Öğrenciler; bölümün, fakültenin veya üniversitenin talep ettiği bilgileri veya evrakları doğru ve zamanında vermelidirler.

Öğrenciler; diğer bölümleri, fakülteleri veya üniversiteleri aşağılayacak veya kötüleyecek açıklamalarda bulunmamalıdırlar.

SONUÇ

Türkiye’deki üniversitelerde, genel olarak, etik kurul yönergeleri bulunmakla birlikte, bunların büyük bir çoğunluğu “bilimsel araştırmalarda ve yayınlarda uyulması gereken etik kurallar” üzerinde yoğunlaşmıştır. Öğretim elemanları, öğrenciler ve idari personel arasındaki ilişkilerin yoğun olarak yaşandığı akademik ortamlarda uygulanabilecek etik ilkeler ve davranış kuralları anlatılmıştır.Bu bağlamda Yükseköğretim kurumlarında, tüm iç-paydaşlara etik konusunda eğitim verilmelidir.

KAYNAKÇA

  • American Association of University Professors (AAUP) (2011). Statement on Professional Ethics. Retrieved April 16, 2011.
  • National Education Association (NEA) (2011). Code of Ethics. Retrieved April 16, 2011.
  • TÜBA Bilim Etiği Komitesi (2002). Bilimsel Araştırmada Etik ve Sorunlar, TÜBA Yayınları No.1, Türkiye Bilimler Akademisi, Tübitak Matbaası, Ankara, s. 70.
  • Aydın, İ. (2002). Yönetsel, Mesleki ve Örgütsel Etik, Pegem A Yayıncılık, Ankara.
  • Kalaycıoğlu, E. (2016, Kasım 1). Etik İlkeler http://essrakalaycioglu.blogspot.com/2016/11/etik-ilkeler.html adresinden alındı.
  • Kuçuradi, İ. (2003). Etik ve Etikler, Türkiye Mühendislik Haberleri Sayı 423.
  • Ruacan, Ş. Bilimsel Araştırma ve Yayınlarda Etik İlkeler
  • Gerçek, H. , Güven M.H. , Özdamar,Ş.O. , Yelken,T.Y. , Korkmaz,T. (2011). Yükseköğretim kurumlarında Etik İlkeler,Sorumluluklar ve Davranış Kuralları, Yükseköğretim ve Bilim Dergisi
  • Photo by Changbok Ko on Unsplash

 

Creative Commons Lisansı
Bu eser Creative Commons Atıf 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır.